"Επιτρέπεται να το κάνει κανείς αυτό;" "Darf man das?"
Ήταν η αντίδραση θεούσου προτεστάντη, όταν, ένα μεγαλοπαρασκευιάτικο απόγευμα της 7ης Απριλίου του 1724 ακούστηκαν στο ναό του Αγίου Νικολάου οι πρώτες νότες των "Κατά Ιωάννη Παθών" του JS.
Η απάντηση σήμερα είναι: "Φυσικά! Αν κανείς είναι διάνοια". Είναι αλήθεια όμως ότι τα οπερετικά στοιχεία του έργου πρέπει να ξένισαν τους συντηρητικούς προτεσταντικούς κύκλους της Λειψίας, που συνέδεαν την όπερα με την Ιταλία, την Ιταλία με τον καθολικισμό και τον καθολικισμό με την αίρεση και την αμαρτία.
Αλλ΄ας τα πάρουμε απ’την αρχή! Νεοφερμένος (1723) στη Λειψία ο συνθέτης, ήθελε ένα εντυπωσιακό μουσικό έργο για να καθιερωθεί. Ο προκάτοχός του J. Kuhnau είχε καθιερώσει ένα "μουσικό Πάθος" κατ’ έτος. Ο Μπαχ τήρησε την παράδοση.
Πηγή του: αποσπάσματα απ’ το κατά Ιωάννην ευαγγέλιο, ύμνοι του Barthold Heinrich Brockes, σκόρπια chorales και άλλες, άγνωστες πια πηγές.
"Να πάω άραγε; Και η κενή θέση δίπλα μου;" Ήταν η διηνεκής ερώτηση άθεου φιλότεχνου μέχρι το πρωϊ της Πέμπτης 30 Ιουλίου 2009, πριν οι νότες του ιδίου έργου αντηχήσουν στους γεναιόδωρους θόλους της Βασιλικής του Κloster Eberbach, στα πλαίσια του Rheingau Musik Festival. Με τη φημισμένη Windsbacher Knabenchor, τον πολύ Karl-Friedrich Beringer ως μαέστρο και την Münchener Kammerorchester.
Η απάντηση ήταν: "Άρπα ένα φίλο και πήγαινε". Τα οπερετικά στοιχεία του έργου είναι ό,τι σου χρειάζεται.
Το πρώην κιστερσιανό μοναστήρι, πνιγμένο στα κλήματα.
Μυρωδιά κομμένου χόρτου μετά τη βροχή. Rielsing trocken – απ’ τα κλήματα του μοναστηριού – στο περιστύλιο. H χαρά του κουρασμένου ταξιδιώτη. Το ανάμεικτο συναίσθημα της επιστροφής.
Το ευαγγέλιο του Ιωάννη, του (κατά τον ίδιο) "αγαπημένου μαθητή του Αποτέτοιου", είναι από τα καλύτερα γραμμένα – σε ό,τι αφορά τα ελληνικά (μη ξεχνάμε ότι οι δύο απ’τους τρεις άλλους, ο Ματθαίος και ο Μάρκος, δε μιλούσαν και ιδιαίτερα καλά την Κοινή – ας μη μιλήσουμε για τη γλώσσα του Πλάτωνα και του Θουκυδίδη…). Τα αποσπάσματά του χρησιμοποιήθηκαν κυρίως ως rezitativi, με τις άριες να προέρχονται από επαγγελματίες λιμπρετίστες – και να εκφράζουν τα συναισθήματα του πιστού μπροστά στα τεκταινόμενα, και τα Chorales να εκφράζουν τη δογματικά ορθή άποψη της εκκλησίας… κάτι σαν αρχαία ελληνική τραγωδία δηλαδή – με προδιαγεγραμμένη την κάθαρση όμως, άρα σικέ.
Λατρεύαμε το έργο αυτό – περισσότερο απ΄τα mainstream (αλλά και ατελείωτα) κατά Ματθαίον Πάθη, με τα οποία κάθε Bachverein μεγάλης πόλης που σέβεται τον εαυτό της σε βομβαρδίζει κάθε Πάσχα. Λατρεύαμε:
– την οπερατική μεγαλοπρέπεια του εισαγωγικού χορωδιακού "Herr, unser Herrscher", μέτρο το μέτρο δύναμης:
– την θλίψη της άριας για άλτο "Von den Stricken meiner Sünden" (που με απογοήτευσε στη συγκεκριμμένη εκτέλεση γιατί τραγουδήθηκε από γυναίκα άλτο, όχι όπως εδώ):
– τη λεπτή ειρωνεία του Ιησού – την εξαίσια υπογραμμιζόμενη απ’ την ορχήστρα – όταν απαντά στον Πιλάτο: "Mein Reich ist nicht von dieser Welt; wäre mein Reich von dieser Welt, meine Diener würden darob kämpfen, daß ich den Juden nicht überantwortet würde; aber nun ist mein Reich nicht von dannen" (στο 5:58 του κατωτέρω βίντεο)
– την αιμοδιψία και την υποκρισία του πλήθους των Ισραηλιτών στα: "Kreuzige, kreuzige"; "Wir haben ein Gesetz, und nach dem Gesetz soll er sterben; denn er hat sich selbst zu Gottes Sohn gemacht" (1:50, 2:59 στο παρακάτω)
– τον οπορτουνισμό και την υποκρισία του εβραϊκού ιερατείου στα "Lässest du diesen los, so bist du des Kaisers Freund nicht" ή "Wir haben keinen König denn den Kaiser" (0:07 και 03:08)
– την τελική – και τελειωτική – έκρηξη συναισθήματος στην άρια για soprano "Zerfliesse mein Herze":
Υπάρχουν πολλές καλές εκτελέσεις του έργου. Προτιμώ (puriste) του Harnoncourt, προτιμούσε του Koopman.
Είναι τόσο όμορφο να θεωρεί κανείς το έργο αυτό opera concertante. Όσο και αν αυτό έχει την ανεπιθύμητη παρενέργεια πως, για δυό ωρίτσες, πιστεύεις ότι ένας τύπος κατέβηκε στον Άδη και ξανανέβηκε, όπως ο Ορφέας του Gluck ή του Monteverdi, υποφέροντας εξαιτίας μηχανοραφιών διεφθαρμένων εξουσιαστών και συγγενών, όπως ο Radamisto ή ο Rinaldo του Haendel.
Είναι τόσο όμορφο να προσπαθεί κανείς να πείσει ότι έτσι είναι – χάριν συζητήσεως και μόνο, μια όμορφη νύχτα της άνοιξης ή του καλοκαιριού, γυρίζοντας σπίτι μέσα απ’ τ’αμπέλια. Έπεα πτερόεντα – και μουσική, εξίσου πτερόεσσα. Αυτή, έμεινε. Στο καλό.
Εξαιρετικά ή κατ' εξαίρεσιν 